CZY FUTOMA BYŁA GMINĄ?

Futoma do I wojny światowej przechodziła różne zależności: terytorialne, administracyjne i sądownicze. Do roku 1848, tj. do uwłaszczenia, wieś należąca do klucza jako własność prywatna dziedzica podlegała dworowi i pełna władza nale­żała do właściciela; jedynie terytorialnie należała do Ziemi Rzeszowskiej. Po uwłaszczeniu i usamo­dzielnieniu się wsi oraz po reformie austriackiej, kiedy nastąpił nowy podział administracyjny, pod­ległość zmieniała się zależnie od tego, gdzie znaj­dował się urząd terytorialny - cyrkuł: w latach 1848-1862; 1890-1914-w Rzeszowie; 1862-1880 - w Sanoku; 1880-1890 - w Strzyżowie. Wobec tego wszystkiego sprawy administracyjne i woj­skowe były załatwiane w cyrkułach, nawet wtedy, gdy administracja przeszła całkowicie w ręce pol­skie. Sprawy sądownicze, łącznie z katastrami. należały natomiast do Sądu Grodzkiego w Tyczynie. Podatki, wyznaczanie rekruta i wart nocnych, utrzymanie porządku we wsi, wyznaczanie podwód należało już do obowiązków wójta. Aby uła­twić załatwianie tych wszystkich spraw, podnieść rangę urzędu i ważność osoby urzędowej, wybu­dowano w 1902 r. w pobliżu kościoła budynek zwany kancelarią. W kancelarii odbywały się po­siedzenia członków rady gminnej oraz ogólne ze­brania gromadzkie. W tym budynku znajdował się również tymczasowy areszt, chociaż w nim nikt prawdopodobnie nigdy nie siedział.

Tradycje wsi samorządowych w Małopolscc sięgają osadnictwa na prawie magdeburskim. Lo­kacja wsi na tym prawie dała jej zasadźcy - sołty­sowi - bardzo realne uprawnienia adrninistracyjno-sądowe. Pan feudalny udzielił mu pełnej i wszechstronnej władzy wydawania wyroków na drodze sądowej, skazywania, karania zgodnie z tym, czego wymagało prawo niemieckie w spra­wach karnych, wyroków śmierci i wszelkich in­nych. Oprócz tych uprawnień otrzymał on liczne przywileje finansowe. Zobowiązany był natomiast również pewnymi obowiązkami z racji nadania powyższych (pierwszy znany z dokumentów z 1439 r. sołtys z Futomy szlachcic Piotr Sołecki za nadania i sołectwo winien brać udział z łukiem w wyprawie wojennej na koniu wartości 3 grzy­wien).

Nieznane są dalsze losy sołectwa w Futomie. Zapewne następcy pierwszego sołtysa podzielili los ogółu sołtysów i sołectwo zostało wykupione przez właściciela wsi w trakcie organizacji folwar­ku pańszczyźnianego. Na chłopów nałożono obo­wiązek odrabiania pańszczyzny jak również inne obowiązki w postaci przymusu oraz podatek pań­stwowy, tj. podymne (do tego dochodziły jeszcze świadczenia na rzecz parafii). W tej pańszczyźnianej społeczności wiejskiej sądowo-administracyjną rolę sołtysa przejmują powoli, począwszy od końca XVI w., sędziowie, stojący na czele gromady. Gromada zastępowała pana feudalnego przez zaprzysiężenie mu posłuszeń­stwa. Spełniała różnorodne funkcje, gdyż: sądziła przestępców, godziła zwaśnione strony, decydo­wała, które z dzieci ma objąć gospodarstwo po ojcu (obowiązywało prawo zabraniające działów rodzinnych), kontrolowała wypełnianie powin­ności, wystawiała świadectwo moralności. Na do­rocznych rugach (sądy) członkowie gromady mó­wili, co każdy wiedział na drugiego. Wszystkie sprawy rozstrzygane były kolegialnie przy współ­udziale ławników, czyli braci z gromady. Groma­da była wygodnym instrumentem w rękach feudałów, szczególnie po wprowadzeniu odpowie­dzialności zbiorowej gromady za płatności po­datków państwowych. Sama groźba egzekucji przez komisarza na wsi powodowała, że każdy członek tej społeczności, a szczególnie sędzia, pilnował, aby każdy tan był obsadzony i należycie zagospodarowany. Osoby źle gospodarujące i za­legające z powinnościami (np. z powodu pijań­stwa) mogły być decyzją gromady usunięte w inne, gorsze miejsce.

W miarę rozwoju ustroju feudalnego upraw­nienia samorządów były stopniowo ograniczane, aż w końcu działały one w zasadzie jako organy w pełni dyspozycyjne wobec dominium, nie mając własnej samodzielności. Sytuacja zmieniła się po uwłaszczeniu, zwłaszcza po roku 1862, kiedy weszła w życie ustawa określająca ustrój gminy. Uz­nano za nie te wsie, które uzyskały status jedno­stek administracyjnych już wcześniej, na mocy ustawy z 1784 r. W praktyce oznaczało to, że niemal każda wieś stanowiła gminę. Dlatego też od połowy XVIII w. urząd stojący na czele gro­mady coraz częściej określa się mianem wójta. W 1787 r. wójtem futomskim był Wawrzyniec In­dyk, a przysiężnymi Łukasz Pępek i Wojciech Krzyk.

Po pierwszym rozbiorze Błażowa z całym do­minium błażowskim znalazła się w austriackim zaborze. Nie zmieniło to początkowo położenia samych chłopów, a nawet je nieco poprawiło, dając im prawo odwoływania się do urzędów i sądów państwowych i znosząc niektóre przymusy. Pod względem materialnym położenie to uległo dalszemu pogorszeniu, m. in. wskutek opłat ro­dzinnych. Z biegiem czasu przepis o niepodziel­ności przestał funkcjonować (XIX w.) i gospo­darstwa chłopskie szybko uległy rozdrobnieniu. Na czele gromady nadal stał wójt, wyznaczony przez właściciela dominium spośród trzech kan­dydatów, przedstawionych mu przez gromadę i wybierani przez nią przysiężni. Zarówno wójt jak i przysięgli składali zwierzchności przysięgę wier­ności i „sumiennego sądzenia". Z drugiej strony jako członkowie wiejskiego samorządu cieszyli się ulgami od powszechnych powinności, „które gospodarze kolejno odpracować powinni", a więc „od struży nocnej od przewodnictwa żolnierzów, od transportowania złoczyńców i tułaczów, od wysyłania w interesach zwierzchności dwor­skiej do cyrkułu itp".

Do kompetencji tego wiejskiego samorządu należało rozstrzyganie sporów między poddany­mi, zanim sprawa dotarła do zwierzchności dwor­skiej oraz obowiązek zarządzania majątkiem gro­madzkim, który jednak podlegał ścisłej kontroli władzy dominialnej. Po roku 1848, uwłaszczeniu chłopów i zniesieniu pańszczyzny, władze au­striackie zreorganizowały administrację. Skaso­wano władzę administracyjno-dominialną, a na to miejsce powołano powiaty, którym podlegały gminy. Każda wieś została gminą z wójtem na czele, a obszary dworskie stały się odrębnymi jednostkami administracyjnymi. Ten podział (z małymi zmianami) utrzymał się do końca 1918 r., czyli do końca istnienia Austro-Węgier. W wybo­rach do rad gminnych prawo głosu przysługiwało osobom opłacającym podatki bezpośrednie oraz bez względu na podatki posiadającym tzw. cen­zus inteligencji (wykształcenie minimum śred­nie).

Ludność gminy uprawniona do głosowania podzielona była w zależności od wielkości gminy na dwie lub trzy grupy, zaczynając od wyżej opo­datkowanych, tak jednakże, aby na każdą grupę przypadła 1/3 sumy podatków (opłaconej) na te­renie danej gminy. Każda z tych grup wybierała część gminnej rady. Ta spośród siebie wybierała wójta i przysiężnych, a także w razie potrzeby urzędników gminnych. Wójt podlegał bezpośred­nio władzom powiatowym.

   PIECZĘCIE GMINY FUTOMA

Uległ zmianie sposób wyłaniania władz gmin­nych, całkowicie uległa zmianie ich władza zwierz­chnia, natomiast zakres kompetencji nowych władz uległ tylko częściowym zmianom. Obowiąz­kiem władz gminnych było rozstrzygnięcie sporów gruntowych, rodzinno-majątkowych, wydawanie wszelkiego rodzaju dokumentów, ich zatwierdza­nie, opiniowanie. Do dokumentów takich można zaliczyć dwa złączone, tj. świadectwo moralności czy prośbę reklamacyjną do wojska. Do urzędu lego należało zbieranie i odprowadzanie podatków państwowych, dbałość o oświatę we wsi, jakość dróg itp. Władza ta miała do dyspozycji skromny fundusz gminny. Sprawy karne przejęły sądy okrę­gowe, obwodowe i policja państwowa, funkcjonu­jąca w hierarchii władz samorządu austriackiego. Możliwości działalności samorządu wiejskiego ograniczone byty bardzo skromnymi funduszami i biurokratyzmem urzędniczym.

W związku z usamodzielnieniem się gmin od dominium powstała konieczność prowadzenia korespondencji, najczęściej w sprawach dotyczą­cych mieszkańców danej wsi. Były to zaświadcze­nia o tzw. przynależności do gminy oraz o stanie majątkowym, a także korespondencja w sprawach wojskowych, czy między starostwem a gminą. Większość pism, aczkolwiek nie wszystkie, była sygnowana pieczęciami. W sytuacji, gdy znajo­mość pisma była mało rozpowszechniona, pieczęć była znakiem, który uwiarygodniał dokument. W Dziale Historycznym Muzeum Okręgowego w Rzeszowie znajduje się pokaźna kolekcja tłoków pieczętnych oraz dokumentów sygnowanych pie­częciami samorządów. Tłoki wykonane zostały stosunkowo prostą techniką, a rysunek i liternic­two nie są zbyt wprawne. Ponadto niektóre pie­częcie są znacznie zniszczone, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia odczytanie pełnej treści. W warunkach wiejskich tego typu pieczęcie często odciskano, pokrywając tłok kopciem świecy; stąd nic zawsze odciski byty czytelne. Między innymi znajdują się pieczęcie Urzędu Gminy w Futomie.

* Pieczęć okrągła, średnica 30 mm, relief wypukły. Obok zewnętrzny liniowy podwójny. Napis w polu otokowym dwuczęściowy, w górnej połowie: Zwierzchność Gminy, w dolnej Fuio-ma. Pole centralne nie wyodrębnione. Godło umieszczone w polu centralnym przedstawia mo­tyw roślinny. Tłok mosiężny z I ćw. XX w.

* Pieczęć wypukła, relief wypukły. Obok zew­nętrzny liniowy. Napis w polu otokowym w trzech rzędach poziomo: Pieczęć Gminy Futoma. Pieczęć na dokumencie z 1885 r. z podpisem wójta Futomy Jana Krygowskiego.

Z lat wcześniejszych w Centralnym Archi­wum Historycznym we Lwowie, stanowiącym kontynuację Archiwum Krajowego czasów gali­cyjskich i tzw. archiwum bernardyńskiego jest zachowany jeden tom dokumentacji Gromadz­kiego Urzędu Wsi Futoma.

Bibliografia Zielecki A.: Z dziejów Tyczyna i regionu, Tyczyn 1998
Marek Pępek